Αρχές και Μέθοδοι Αναπτυξιακής αποκατάστασης

Η ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Κ MONTESSORI ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ. 

ΠΡΑΚΤΙΚΑ 1ΗΣ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑΣ ΜΕ ΔΙΕΘΝΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΔΙΟΡΓΑΝΩΘΕΙΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ.

Εάν η ενασχόληση με τη Μοντεσσοριανή φιλοσοφία έχει ενθουσιάσει τους παιδαγωγούς και συνεχίζει να ενθουσιάζει το σύγχρονο παιδαγωγό τότε η εντρυφή με τη Μοντεσσοριανή πρακτική είναι τουλάχιστον γοητευτική και ελκυστική για τους παιδαγωγούς που έρχονται σε επαφή μ’ αυτήν και καλούνται να την εφαρμόσουν. 

Η πρώτη επαφή της Μαρίας Μοντεσσόρι –πρώτης Ιταλίδας γυναίκας γιατρού – με παιδιά και την εκπαίδευσή τους, ήταν μέσω της εργασίας της ως νεαρής φοιτήτριας της ιατρικής και αργότερα ως  νεαρής γιατρού με τα παιδιά με Ε.Α., που τότε ονομάζονταν «ηλίθια ή καθυστερημένα». 

Παρότι όμως, η Μοντεσσόρι ασχολήθηκε αρχικώς με παιδιά με Ε.Α. η Μοντεσσοριανή Παιδαγωγική, κατά τη διεθνή της εξάπλωση, εφαρμόστηκε σε υγιή παιδιά. Και για πρώτη φορά, μόλις πριν 27 περίπου χρόνια, εισήχθηκε στην εκπαίδευση και βοήθεια των παιδιών με Ε.Α., στο Kinder που θεμελίωσαν τη Θεραπευτική Εκπαίδευση. 

Η Μοντεσσόρι δε συνέλαβε κάποια θεωρία την οποία να βάλει αργότερα σε εφαρμογή για να την αποδείξει, παρά κατέληξε στη θεωρία της μετά από βαθιά επιστημονική παρατήρηση των παιδιών με τα οποία και για τα οποία εργάστηκε. 

Δέχτηκε, βέβαια, επιρροές, οι κυριότερες των οποίων είναι οι αισθησιοφυσιολογικές μελέτες του Claude Bernard, η «Φυσιολογική Εκπαίδευση των ηλιθίων» του διάσημου γάλλου ψυχιάτρου Edouard Seguin και οι έρευνες του γιατρού Jean –Gaspard Itard περί της γλωσσικής εξέλιξης. 

Στην πορεία της ενασχόλησης της με τα παιδιά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο κάθε άνθρωπος γεννιέται έχοντας μέσα του «μια εσωτερική ορμή», ένα ύψιστο δυναμικό, διαφορετικό για τον καθένα μας, το οποίο όμως φθάνει κανείς μόνο αν του δοθούν τα κατάλληλα υλικά για την καλλιέργειά του κι αν απομακρυνθούν από το περιβάλλον όλα τα εμπόδια που του δυσκολεύουν την πορεία προς αυτό το δυναμικό. Το παιδί σ’ αυτή του την πορεία εργάζεται όχι για τον τελικό στόχο, αλλά για την πορεία προς αυτόν, απορροφώντας και αξιοποιώντας όλα αυτά που ο ποιητής είπε για τη δική του Ιθάκη: «να εύχεσαι να’ ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώση». Το μικρό παιδί, στην πορεία για τη δική του, προσωπική Ιθάκη απορροφά γνώσεις, όχι συνειδητά όπως ο ενήλικας, αλλά μέσω ενός «απορροφητικού νου» που μοιάζει μ’ ένα σφουγγάρι που απορροφά πληροφορίες αβίαστα, χωρίς καν να το συνειδητοποιεί, γι’ αυτό και πιο εύκολα. Το παιδί σ’ αυτήν την ηλικία γίνεται ένα με τις πληροφορίες και γνώσεις που λαμβάνει από την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του, ταυτίζεται μ’ αυτές κι αυτές με τη σειρά τους γίνονται μέρος του εαυτού του.

Η φύση κατά τη Μοντεσσόρι δεν επιτρέπει στο παιδί να βομβαρδιστεί από τυχαίες και συγκρουόμενες πληροφορίες, παρά το έχει οπλίσει με τις «ευαίσθητες περιόδους» στην καθεμία από τις οποίες το παιδί μαθαίνει ή αποκτά κάποια γνώση, δεξιότητα ή ικανότητα με τον ευκολότερο τρόπο. 

Τα εργαλεία αυτής της μαθησιακής διαδικασίας είναι οι αισθήσεις του παιδιού. Μέσα από την άκριτη παρατήρηση του παιδιού η Μοντεσσόρι ανακάλυψε ότι κατά τη μικρή παιδική ηλικία η πιο σημαντική αίσθηση δεν είναι η όραση ή ακοή, αλλά η αφή. Το παιδί μαθαίνει πολύ πιο εύκολα, κάτι που μπορεί να αγγίξει. Ονόμασε δε αυτήν την ικανότητα «εξυπνάδα του χεριού» (Intelligence of the hand) και ανέπτυξε τα μαθησιακά της υλικά ώστε το παιδί να μπορεί να τ’ αγγίξει. 

Η Μοντεσσόρι εμβάθυνε και περιέγραψε την ανάγκη ενσάρκωσης της ψυχικής ενέργειας μέσα από την κίνηση, για να μπορέσει να διατηρηθεί η ενότητα της ενεργής προσωπικότητας. Παρατήρησε ότι όταν αυτή η ενσάρκωση λείψει (είτε εξαιτίας της υποκατάστασης του παιδιού από τον ενήλικα, είτε εξαιτίας έλλειψης κινήτρων δράσης) τότε η ενότητα της ενεργής προσωπικότητας διασπάται και η ψυχική ενέργεια καθώς και η κίνηση που αναγκάζονται να λειτουργήσουν χωριστά παρεκτρέπονται, χάνουν το στόχο τους και βαδίζουν στο χάος. Η μεν λογική που θα’ πρεπε να δομηθεί πάνω στις εμπειρίες της κίνησης δραπετεύει για τη φαντασία, η δε κίνηση εκδηλώνεται ως μία αδιάλειπτη κινητικότητα, απεριόριστη, απειθάρχητη και άσκοπη. Η δραπέτευση της λογικής στη φαντασία χαρακτηρίζεται χαρακτηρίζεται ως μία «φυγή». Η Μοντεσσόρι περιγράφει αυτή τη φυγή ως απόδραση, την καταφυγή και συχνά την απόκρυψη μιας δύναμης που βρίσκεται έξω από το φυσικό της χώρο. Ή ακόμα η ένδειξη μιας υποσυνείδητης άμυνας του «εγώ» που δραπετεύει από το άλγος ή από τον κίνδυνο και που κρύβεται κάτω από ένα προσωπείο. Το παιδί μπορεί να γιατρευτεί από τη «φυγή» μέσα από την εργασία σ’ ένα κατάλληλο περιβάλλον, απ’ το οποίο θα έχουν εκλείψει τα αίτια πρόσκλησής της. 

Συνεπείς ως προς αυτήν τη Μοντεσσοριανή Φιλοσοφία είναι οι βασικές αρχές της Μοντεσσοριανής παιδαγωγικής. Σ’ αυτές τις βασικές αρχές  καθώς και στο μοντεσσοριανό υλικό που έχουν εμπνεύσει, αξίζει να αναφερθούμε, κρατώντας πάντα στο νου μας αυτό που έχει ήδη αποδείξει το Kinder Zentrum, του Μονάχου, που λειτουργεί υπό την καθοδήγηση του Dr. Prof. Hellbrugge και σύμφωνα με το μοντέλο πρόσμιξης υγιών παιδιών και παιδιών με Ε.Α., πώς δηλ. η Μοντεσσοριανή παιδαγωγική και το υλικό της προσφέρονται και βοηθούν στην αποκατάσταση των παιδιών με Ε.Α. 

Το βασικότερο στοιχείο της Μοντεσσοριανής εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι το «προετοιμασμένο περιβάλλον». Κατά τη Μοντεσσόρι, η εσωτερική ανάπτυξη επιτυγχάνεται μέσω της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον και αυτό με τη σειρά του έχει άμεση σχέση με την ανάπτυξη της νοημοσύνης. Επομένως δίνει μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος πλούσιου σε ερεθίσματα, ικανού ω’ αξιοποιήσει πλήρως τις δυνατότητες των παιδιών. Η προετοιμασία του περιβάλλοντος με το κατάλληλο υλικό παίζει σημαντικότατο ρόλο ιδιαίτερα για τα παιδιά με Ε.Α., αφού τους προσφέρεται το υλικό που απαιτείται για την κάθε περίπτωση ξεχωριστά. Μια δεύτερη βασική αρχή είναι τα αυτοδίδακτα στοιχεία που περιλαμβάνουν τον έλεγχο του λάθους απ’ το ίδιο το παιδί . Μ’ αυτόν τον τρόπο η Μοντεσσόρι προσπάθησε να περιορίσει κατά το δυνατό το ρόλο του δασκάλου ως «κριτή» και «διορθωτή» λαθών και να οδηγήσει το παιδί στο να μαθαίνει από τις δικές του εμπειρίες, να αντιλαμβάνεται μόνο του το λάθος, που εξάλλου υπάρχει στο ίδιο το υλικό. 

Το κάθε υλικό δε, υπάρχει μία μόνο φορά στην τάξη, ώστε να ασκείται η υπομονή του ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετείται η μάθηση μέσω της μίμησης. Ενώ δηλ. ένα παιδί απασχολείται με κάποιο υλικό, τα άλλα παρακολουθούν για να επαναλάβουν στη συνέχεια ή μπορεί να συνεργάζονται πολλά παιδιά, υγιή και μειονεκτούντα, σε ομάδα. 

Τέλος, αναφέρουμε την ελεύθερη προσφορά του υλικού. Υπάρχει δηλ. μια ευελιξία στο πρόγραμμα με αποτέλεσμα το παιδί να μετακινείται από τη μία εργασία στην άλλη σύμφωνα με το δικό του ρυθμό. Έτσι τα παιδιά νιώθουν ότι μπορούν να επιλέξουν όποια ασχολία θέλουν, χωρίς καμία υπόδειξη από το δάσκαλο. Τα παιδιά ξεπερνούν ακούραστα και χωρίς καμία προτροπή τη διδακτέα ύλη, χωρίς τη διδασκαλία καθέδρας, αλλά με την εξατομικευμένη διδασκαλία που γίνεται, με διακριτικό τρόπο απ’ την παιδαγωγό.  

Στο σημείο αυτό, σημαντικό είναι αν αναφέρουμε τους τρεις τομείς σύμφωνα με τους οποίους έχει οργανωθεί το μοντεσσοριανό εκπαιδευτικό πρόγραμμα και οι οποίοι ακολουθούν μια καθορισμένη διαδοχική σειρά. 

Α) Αρχικώς οι πρακτικές ασκήσεις της καθημερινής ζωής, που περιλαμβάνουν την ατομική φροντίδα, τη συντήρηση του σπιτιού, κηπουρική, χειρωνακτικές εργασίες, γυμναστική, ρυθμικές κινήσεις, κινήσεις καθημερινές. Οι ασκήσεις αυτές επιδιώκουν την οργάνωση, το συντονισμό και την αξιοποίηση των ακούσιων μυϊκών κινήσεων του παιδιού. 

Όλες οι κινητικές δραστηριότητες προσανατολίζονται σ’ ένα συγκεκριμένο στόχο και βοηθούν το παιδί στην απόκτηση ελέγχου του περιβάλλοντός του. Οι ασκήσεις δεν εκτελούνται μηχανικά αλλά με ευχαρίστηση και όταν το παιδί ολοκληρώνει την εργασία του νιώθει και εκδηλώνει ένα τελευταίο στοιχείο μπορεί να προσφέρει μια θεμελιώδη ψυχολογική στήριξη σ’ ένα παιδί με ειδικές ανάγκες, που με τη βοήθεια του υλικού αυτού του τομέα καταφέρνει π.χ. να δέσει τα κορδόνια του, να διπλώσει μια πετσέτα, να συμπεριφέρεται κοινωνικά κτλ. 

Β) Δεύτερος παιδαγωγικός τομέας είναι αυτός της καλλιέργειας και ανάπτυξης των αισθήσεων, σύμφωνος με την πεποίθηση της Μοντεσσόρι πως η γνώση προέρχεται ολοκληρωτικά από την απορρόφηση στοιχείων του περιβάλλοντος μέσω των αισθήσεων. Έτσι οδηγήθηκε και στην επεξεργασία μιας σειράς διδακτικών υλικών που έχουν ως σκοπό την ευαισθητοποίησή τους. 

Η ανάπτυξη των αισθητηριακών ικανοτήτων συντελείται με μία σειρά αισθητηριακών ασκήσεων που αποτελούν μπορούμε να πούμε, τον κύριο κορμό του Μοντεσσοριανού Εκπαιδευτικού προγράμματος και βασίζεται στη χρησιμοποίηση πολυσύνθετων διδακτικών υλικών. Τα υλικά αυτά είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να προωθούν την ανάπτυξη ικανοτήτων αντίληψης και διάκρισης μέσω των αισθήσεων καθώς και την ανάπτυξη της θερμοκρασίας και της υφής. Κατά τη Μοντεσσόρι αυτό το διδακτικό υλικό χρησιμεύει ως εργαλείο με το οποίο ο νους μπορεί να αποκτήσει την ικανότητα κατάταξης και ταξινόμησης διαφόρων αισθητηριακών εντυπώσεων. Η αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας με τα υλικά αυτά οφείλεται στη δυνατότητα του αυτόματου ελέγχου των λαθών. 

Θα αναφερθώ σε κάποια αντιπροσωπευτικά υλικά της Μοντεσσόρι: οι κύλινδροι δηλαδή τέσσερις ξύλινες βάσεις με δέκα κυλίνδρους η κάθε μία που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις διαστάσεις, υλικό για την καλλιέργεια των αισθήσεων του βάρους, της όσφρησης, της γεύσης, της ακοής, της υφής, της αφής. 

Υλικά για την ανάπτυξη των προμαθηματικών εννοιών όπως ο ροζ πύργος, η καφέ σκάλα, οι κόκκινες βέργες, μαθηματικό υλικό, όπως οι αριθμητικές βέργες γεωμετρικά και στερεομετρικά σχήματα. Υλικό εισαγωγής στο δεκαδικό σύστημα. Υλικό αριθμητικών πράξεων, όπως ο πίνακας του πολλαπλασιασμού. Μουσικό υλικό όπως στα μουσικά καμπανάκια.

Δρ. Μαριάννα Βιλδιρίδη-Χατζητόλιου